Ég hef stundum haft á orði, þegar ég hef verið gagnrýndur fyrir að hafa mig lítið í frammi, að ég hafi aldrei verið í hópi frumsýningargesta og verði aldrei. Þótt þetta sé reyndar ekki alveg satt, hef ég oftast verið einn þeirra fjölmiðlamanna, sem hafa þóst góðir, ef þeim hefur verið boðið á aðalæfingu. Og það er bara ágætt. Það hvarflaði ekki að mér fyrr en nýlega að þessi flokkun, frumsýningargestir og hinir, væri kannski djúptækari en ég hafði haldið.

Þannig var að ein náfrænka mín var að gifta sig. Hún var heimagangur hjá mér, nánast frá því hún fæddist og fram undir það hún var tíu ára. Hún var sérlega skemmtilegt og gáfað barn. Ég hef fylgst með henni allar götur síðan og henni hefur gengið vel á lífsbrautinni.

Hún kynntist ágætum manni. Hann er af góðu fólki, meira að segja Jensen, en það  er samheiti í mínum hópi fyrir ættarnöfn, sem ekki hafa tíðkast hjá mínu fólki. Og þau voru sem sagt að gifta sig á dögunum. Og það frétti ég utan að mér, því mér og mínum var ekki boðið til fagnaðarins.

Við erum nefnilega ekki í hópi frumsýningargesta. Og eigum ekkert Jensen eða Hansen.

Hlustandi hringdi í mig á dögunum og spurði um orðatiltækið “ að skjóta einhverjum ref fyrir rass”. Ekki kunni ég skil á því frekar en mörgu öðru. Enda liggur þetta ekki í augum uppi. Jón G. Friðjónsson segir í ágætri bók sinni “Mergur málsins”að orðtak þetta sé kunnugt frá seinni hluta 18. aldar. Upprunann segir hann óljósan en vitnar í skýringu Helga Hálfdánarsonar í skemmtilegri bók sem ber heitið “Skynsamleg orð og skætingur”, að líkingin sé upphaflega dregin af því þegar refur skotinn fram hjá rassi þess sem fyrir honum situr en verður hans ekki var. Ekki skýt ég Helga ref fyrir rass í þessu.

Þá var vakin athygli mín á því að menn rugluðust á kyni talnanna hundrað og þúsund. En hér er ekki allt sem sýnist. Töluorð eru reyndar ólíkindatól. Sum beygjast ekkert, önnur eru til í öllum kynjum. Þúsund er til dæmis ýmist kvenkynsorð eða hvorugkynsorð eða notað óbeygt. Þannig eru báðar fleirtölumyndirnar þúsundin og þúsundirnar jafnréttháar. Um hundrað gegnir öðru máli. Það er annað hvort hvorugkynsorð eða óbeygt. Því er fleirtölumyndin hundruðir ótæk. Það heita hundruð í fleirtölu.

Enn var minnst á gamlan aðskilnað í sögnunum að giftast og kvænast. Meðan konur voru gefnar mönnum sínum giftust þær enda orðið leitt af sögninni að gefa. Karlar kvæntust enda sögnin dregin af kván, eða kvon. Nú er sagt og hefur verið alllengi að karlar og konur giftist. Enn notum við samt ekki sögnina að kvænast um konur og raunar er hún horfin úr daglegu máli. Hún er gamalt mál sem nú er eiginlega aðeins til á bók og því verður fólki hált á því að grípa til hennar sem ekki veit á henni deili. En kannski tökum við hana upp um giftingu samkynhneigðra kvenna? En ekki sé ég reyndar þörf á því.

Í fréttum um daginn var sagt eitthvað á þessa leið í Ríkisútvarpinu: “Fyrirtækið flutti hingað ....” Þetta heitir persónugerving. Fyrirtækið flutti hvorki eitt né neitt. Það fluttist.

Ég heyrði minnst á vöruskiptahalla á dögunum. Sagt var “hann var hærri samanborið við sama tíma í fyrra”. Fá fréttamenn borgað eftir stafafjölda eða hvað? Hér mátti einfaldlega segja:

“Viðskiptahallinn nú var meiri en á sama tíma í fyrra.”

En sem betur fer er blessaður ársgrundvöllurinn í sumarleyfi. (Áður flutt sem pistill í Útvarpi Sögu).

Kona spurði mig hvað mér þætti um orðalagið “mikið af fólki”. Því er fljótsvarað. Fólk er margt en sumsstaðar er mikið af sandi. Það er líka mikið af hveiti í kleinum. Og sykri. En mörgu fólki þykja þær góðar. Hið sama má segja um fé. Menn eiga margt fé, í merkingunni sauðfé en mikið fé ef átt er við peninga.

Mörgum hættir líka til þess að fara rangt með tölu sagna þegar notuð eru orð á borð við fjöldi.

Fjöldi manna var hætt kominn. Þarna stýrir eintöluorðið fjöldi sögninni. Fjöldi var.. en ekki fjöldi voru.

Maður stakk því að mér um daginn að kanna hvaðan orðið kýrskýr væri komið. Ekki veit ég hversu

gamalt þetta orð er, en ekki er það ð finna í orðabók Sigfúsar Blöndals, en reyndar í tveim útgáfum íslenskrar orðabókar. Að vera kýrskýr, merkir að hafa vit á við nautgrip, vera heimskur. Ætli þetta séu ekki skrauthvörf af lýsingarorðinu nautheimskur?

Enn heyri ég í fréttum Ríkisútvarpsins menn tala um yfirtöku og reyndar var sambandið á þá leið að "vænta mætti yfirtökutilboðs í afganginn af hlutafénu". Orðið yfirtaka er öldungis óþarft, bæði í þessu sambandi og reyndar yfirleitt. Straumur Burðarás festi kaup á hlutafé í finnsku fjármálafyrirtæki og vænta mátti tilboðs í afganginn. Peningablaðamenn verða að fara að vanda sig. Auðmenn eru ekki nýtilkomnir á Íslandi, þótt þeir séu kannski ríkari nú en nokkru sinni fyrr. Orð eru til um flest sem þeir taka sér fyrir hendur.

Fyrst minnst er á auðmenn. Sumir þeirra urðu fyrst stórríkir í kjölfar þess sem kallað hefur verið einkavæðing. Og hvaðan kemur það orð? Það er einkum seinni liðurinn sem er forvitnilegur. Hann er myndaður af voð, sem í fornu máli var með löngu a-i, sem með i hljóðvarpi breytist í æ í -væðing, og þýddi að klæða, færa í föt. Elsta dæmið er líklega hervæðing og þýddi bókstaflega að búast í herklæði. Seinna kom svo vígvæðing. Einhvern tíma á síðustu öld bjuggu menn til orðið “vélvæðing” og þótti sumum nykrað, að tala um að landbúnaðurinn klæddist vélunum. Enn seinna kemur svo tölvuvæðing, einkavæðing og nú síðast klámvæðing. Sennilega hefur vantað eitthvert viðskeyti í málið, til þess að lýsa tilteknum verknaði. En miðað við þá kröfu sem oft er gerð um gegnsæi orða í íslensku, verður ekki séð að hér hafi vel tekist til. En kannski er komið að því að við sláum af í þessum efnum. Ekki get ég þó varist þeirri hugsun að voðin í klámvæðingunni sé afskaplega þunn og skjóllítil! (Áður flutt sem pistill á Útvarpi Sögu).